Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος

Μεγαλύτερος γιος του αυτοκράτορα Ρωμανού Β΄ (959-963), ο Βασίλειος Β΄ μεγάλωσε υπό τη σκιά των επικυριάρχων του θρόνου, Νικηφόρου Β΄ Φωκά (963-969) και Ιωάννη Α΄ Τζιμισκή (969-976). Η Βυζαντινή αυτοκρατορία με τη μακρόχρονη βασιλεία του έφτασε στο απόγειο της δύναμής της και εξαπλώθηκε ως τον Δούναβη προς τα βόρεια και ως τις χώρες του Καυκάσου προς τα ανατολικά.
Ο Βασίλειος Β΄ αντιμετώπισε τις επαναστάσεις και τις συνωμοσίες του Βάρδα Σκληρού και του Βάρδα Φωκά για περισσότερο από μία δεκαετία (976-989) και χρειάστηκε να εμπλακεί σε μακροχρόνιο πόλεμο με τους Βούλγαρους (ως το 1018/9). Η σύγκρουση, που εκτυλίχθηκε περισσότερο σε πόλεμο φθοράς παρά σε ολομέτωπο αγώνα και έχει να επιδείξει λίγες σημαντικές μάχες, του χάρισε το προσωνύμιο «Βουλγαροκτόνος», το οποίο εμφανίζεται για πρώτη φορά στα τέλη του 12ου αι. Οι κινήσεις του προς τα ανατολικά σύνορα ήταν περισσότερο αποτέλεσμα των επιπλοκών που επέφεραν οι επαναστάσεις του Σκληρού και του Φωκά παρά γνήσιες κατακτητικές επιχειρήσεις. Προσαρτήθηκαν έτσι η χώρα του Ταώ, η Βαασπρακανία και μέρος της Ιβηρίας, ενώ ο ηγεμόνας της χώρας του Ανίου Ιωάννης Συμβάτιος υποχρεώθηκε να κληροδοτήσει το Άνιον στο Βυζάντιο. Στις μεγάλες επιτυχίες του Βασιλείου Β΄ με μακροπρόθεσμα αποτελέσματα προσγράφεται ο εκχριστιανισμός των Ρώσων (989), ενώ το πρώτο προνομιακό χρυσόβουλλο για το εμπόριο της Βενετίας στην αυτοκρατορία έθεσε τις προϋποθέσεις για την οικονομική άνθηση της Γαληνοτάτης.
Τον πρώτο καιρό της βασιλείας του Βασιλείου Β΄ ο παρακοιμώμενος και θείος του, Βασίλειος Λακαπηνός, είχε αναλάβει τη διαχείριση της εξουσίας. Οι παραχωρήσεις του Βασιλείου Λακαπηνού προς τους «δυνατούς» και η ιδιαιτέρως ευνοϊκή στάση προς τους Φωκάδες διαφαίνονται στην απονομή του αξιώματος του δομεστίκου των Σχολών της Ανατολής στον Βάρδα Φωκά το 978 και στην παρακράτηση των λαφύρων του πολέμου από τους Ίβηρες πολεμιστές που έφερνε μαζί του ο Τορνίκιος, ιδρυτής της μονής Ιβήρων, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η επανάσταση του Βάρδα Σκληρού. Η εξυπηρέτηση των συμφερόντων των Φωκάδων από τον παρακοιμώμενο πιθανώς έγινε αντιληπτή από τον αυτοκράτορα στην διαχείριση της αιχμαλωσίας του Σκληρού από τους Άραβες. Ο Λακαπηνός πάντως περιέπεσε από αυτή την εποχή σε δυσμένεια, πιθανώς συνωμότησε κατά του Βασιλείου Β΄ χωρίς επιτυχία, και τελικά απομακρύνθηκε και εξορίστηκε (985/6). Η κίνηση αυτή συνοδεύτηκε από τις μεταθέσεις του Βάρδα Φωκά και των υποστηρικτών του και οδήγησε στην επανάσταση του 987. Η δύσκολη θέση στην οποία βρέθηκε ο Βασίλειος Β΄ εξαιτίας της επανάστασης του Φωκά και της ταυτόχρονης ανταρσίας του Βάρδα Σκληρού, ο οποίος μόλις είχε απελευθερωθεί από τη φυλακή της Βαγδάτης, φαίνεται από την επίκληση της βοήθειας των Ρώσων, η οποία έγινε με υψηλό κόστος για το αυτοκρατορικό κύρος του Βυζαντίου, εφόσον ο Βασίλειος Β΄ συμφώνησε στον γάμο της πορφυρογέννητης αδερφής του, Άννας, με τον Ρώσο βασιλέα Βλαδίμηρο (989), κάτι που γινόταν για πρώτη φορά στη Βυζαντινή ιστορία. Ο Βασίλειος Β΄ ωστόσο κατάφερε να προσεταιριστεί τον γιο του Σκληρού, Ρωμανό, ενώ υπάρχουν υπόνοιες ότι κατόρθωσε να διαβρώσει το κίνημα του Βάρδα Φωκά εκ των έσω.
Κατά το πρώτο ήμισυ της βασιλείας του Βασιλείου Β΄ λοιπόν κορυφώνεται η διαμάχη του κράτους εναντίον των «δυνατών». Ο βασιλεύς έλαβε σημαντικά μέτρα υπέρ των πενήτων. Ακύρωσε τα προνόμια που είχε παραχωρήσει ο Βασίλειος Λακαπηνός, ενίσχυσε το «ἀλληλέγγυον», υποχρεώνοντας τους δυνατούς να καταβάλλουν τους φόρους των φτωχότερων γειτόνων τους (στην πραγματικότητα επανεισάγοντάς τους στις κοινότητες χωρίων στις οποίες ανήκαν τα κτήματά τους), κατάργησε την παραγραφή της διεκδίκησης κτημάτων που είχαν απορροφηθεί από τους δυνατούς και παραχώρησε το δικαίωμα στους αγρότες των βαλκανικών επαρχιών που είχαν πληγεί από τους καταστροφικούς βυζαντινο-βουλγαρικούς πολέμους να καταβάλλουν τους φόρους τους σε είδος, εξαιτίας της έλλειψης ρευστότητας. Οι επιπλοκές που αντιμετώπισε ο Βασίλειος Β΄ κατά τη βασιλεία του έκαναν τόσο μεγάλη εντύπωση, ώστε η Νεαρά του κατά των δυνατών που έτυχε δεύτερης επεξεργασίας στο β΄ ήμισυ του 11ου αι., πολλά χρόνια μετά το θάνατο του Βασιλείου Β΄ αλλά και μετά την χαλάρωση των μέτρων του, παρεμβάλει αφηγήσεις για την κατάσχεση των περιουσιών των Φωκάδων, Μαλεΐνων και Μωσηλέ, αλλά και την ανεκδοτικού τύπου αφήγηση για τον Φιλοκάλη, του οποίου την πολυτελή οικία στο χωριό του ο Βασίλειος Β΄ κατέστρεψε εκ θεμελίων. Πραγματικά οι Φωκάδες εξαφανίζονται από το ιστορικό προσκήνιο για περίπου δύο αιώνες, οι Μαλεΐνοι επιβίωσαν αλλά δεν επανήλθαν στο προσκήνιο, μάλιστα ο Ευστάθιος Μαλεΐνος κρατήθηκε σε τιμητική αιχμαλωσία στην Κωνσταντινούπολη μέχρι το θάνατό του, ενώ οι Σκληροί φαίνεται πως, παρά την συμφιλίωσή τους με τον αυτοκράτορα, υπέστησαν σημαντική περικοπή των προνομίων τους και εκτοπίστηκαν από τη Μικρά Ασία στη Θράκη, προκειμένου να αποκοπούν από τη βάση της ισχύος τους. Κατά τη βασιλεία του Βασιλείου Β΄ η τακτική του εκτοπισμού των οικογενειών των δυναστών της Μικράς Ασίας φαίνεται πως αποτέλεσε συστηματική πολιτική. Ο αυτοκράτορας ευνόησε άλλες οικογένειες οι οποίες μόλις αυτή την εποχή εισήλθαν στο ιστορικό προσκήνιο. Η σημαντικότερη εξ αυτών ήταν οι Κομνηνοί, που ίδρυσαν νέα δυναστεία το 1081.
Περιέργως οι σύγχρονες καταγραφές για τη βασιλεία του Βασιλείου Β΄ είναι ελλιπείς, αν και επιζούν τεκμήρια τόσο της αυτοκρατορικής γραμματείας, της νομοθεσίας αλλά και έργα μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας. Τις πληροφορίες για τις αλλεπάλληλες στρατιωτικές συγκρούσεις μεταδίδει ο Ιωάννης Σκυλίτζης, σημαντικές εναλλακτικές αναγνώσεις προσφέρουν ο Μιχαήλ Ψελλός και ο Ιωάννης Ζωναράς, ενώ περισσότερες πληροφορίες και λεπτομέρειες περιλαμβάνονται σε αρμενικές και αραβικές πηγές. Το φαινόμενο μπορεί να αποδοθεί τόσο στην αδιαφορία του Βασιλείου Β΄ για οποιοδήποτε είδος λογοτεχνίας (και συνεπώς για την προστασία του είδους και των λογοτεχνών και καλλιτεχνών), όσο και στην απομάκρυνση μορφωμένων ανθρώπων της διοίκησης που ανήκαν στον κύκλο του παρακοιμώμενου Βασιλείου Λακαπηνού, μεταξύ των άλλων του ποιητή Ιωάννη Γεωμέτρη και του Συμεών του Μεταφραστή. Η εκτίμηση αυτή συμφωνεί με τα δεδομένα που έχουν επισημανθεί (Lauxtermann) και με τα σχόλια του Μιχαήλ Ψελλού για το μορφωτικό επίπεδο της διοίκησης επί Βασιλείου Β΄.
Ο Βασίλειος Β΄ κατά τη νεότητά του αγαπούσε τη διασκέδαση και την πολυτέλεια, μετά τις περιπέτειες όμως των πρώτων ετών της βασιλείας του άλλαξε και ενσάρκωσε το πρότυπο του «αυτοκράτορα στρατιώτη». Αυτό το πρότυπο αποτύπωσε εκτενώς ο Μιχαήλ Ψελλός χωρίς να κρύβει τον θαυμασμό του, αν και επεσήμανε την έλλειψη ενδιαφέροντος για τα γράμματα και τον πολιτισμό. Ολιγαρκής, με απέχθεια για οποιαδήποτε περιττή πολυτέλεια, ο Βασίλειος Β΄ δεν νυμφεύθηκε ποτέ και ζήτησε να ταφεί χωρίς επισημότητα έξω από την Κωνσταντινούπολη. Μετά το θάνατό του η σορός του κατατέθηκε στο ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στο Έβδομον. Η επιτύμβια επιγραφή που σώζεται μόνο μέσω χειρογράφων εξυμνεί τον αυτοκράτορα που πολέμησε σε Ανατολή και Δύση για την προστασία των υπηκόων του Βυζαντίου: «ἀλλ’ ἀγρυπνῶν ἅπαντα τὸν ζωῆς χρόνον// Ῥώμης τὰ τέκνα τῆς Νέας ἐρυόμην».