Θέματα

Πρόκειται για ένα από τα πιο περίπλοκα και δύσκολα ζητήματα για την έρευνα της Βυζαντινής ιστορίας γενικά. Σύμφωνα με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄, τα θέματα έλαβαν το όνομά τους από τη θέση στην οποία εγκαταστάθηκαν τα στρατεύματα της αυτοκρατορίας κατά την υποχώρησή τους από την Ανατολή εξαιτίας της επέκτασης των Αράβων. Η συγκεκριμένη εξήγηση ωστόσο έχει αμφισβητηθεί –κυρίως επειδή επικρατούσε μία κάπως «ρομαντική» τάση απόδοσης του θεσμού μέσω μιας ολικής και βαθιάς μεταρρύθμισης στον αυτοκράτορα Ηράκλειο (610-641), η οποία βασιζόταν στις πρώιμες αναφορές των θεμάτων στη βασιλεία αυτή (612, 622/626). Ερευνητικά το πρόβλημα είναι ακόμα ζωντανό, καθώς υπάρχει μεγάλη συζήτηση για τη θεσμική προέλευση των θεμάτων: είτε προέκυψε από την επιρροή θεσμών που προέρχονται από τα ανατολικά της αυτοκρατορίας, είτε αποτελεί απλώς επέκταση της πρακτικής που εφαρμόστηκε στα εξαρχάτα (ενοποίηση στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας στην Ιταλία και την Αφρική), ή επέκταση του συστήματος που ίσχυε για τους στρατιώτες των συνόρων (limitanei) είτε αποτελεί προϊόν μιας ολικής διοικητικής μεταρρύθμισης, είτε εμφανίστηκε σταδιακά με αλλαγές που δύσκολα έγιναν αντιληπτές από τους συγχρόνους, ο θεσμός των θεμάτων αποτελεί αναμφισβήτητα τον πιο σημαντικό θεσμό του μέσου Βυζαντίου με ποικίλες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές προεκτάσεις. Με αυτόν συνδέονται, άμεσα ή έμμεσα, πολύπλοκα προβλήματα που έχουν σχέση με τη στρατολόγηση, εγκατάσταση, αμοιβή ή αποζημίωση, προμήθευση και συντήρηση (φυσικά αλλά και υλικά, δηλ. όσον αφορά τα πρόσωπα και τα όπλα) μιας ευρείας κοινωνικής ομάδας του Βυζαντίου, των στρατιωτών· για να διατηρηθεί η ομάδα αυτή στο επίπεδο που έπρεπε για την επιτέλεση του σημαντικού αμυντικού ή επιθετικού της ρόλου είναι βέβαιη η εμπλοκή και πολλών άλλων κοινωνικών ομάδων και υποστηρικτικών μηχανισμών, το εύρος των οποίων μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να γίνεται αντιληπτό. Η σύγχρονη έρευνα τείνει να αποσυνδέσει την εξέλιξη των θεμάτων από την στρατιωτική της προέλευση, εξετάζοντας χωριστά τις αλλαγές που επήλθαν στο στρατό, από την πολιτικο-οικονομική διάστασή τους. Έτσι, ενώ πιστοποιείται ότι εξελίξεις στο στρατό, που χρονολογούνται ήδη στον 6ο αι. ή στις αρχές του 7ου αι., εμφανίζονται και στη μέση βυζαντινή εποχή, οικονομικές αλλαγές που μαρτυρούνται στη βασιλεία του Κώνσταντος Β΄ θεωρείται ότι σχετίζονται με τον θεσμό των θεμάτων, ενώ οι διοικητικές δομές των επαρχιών διατηρούνταν ακόμα στις αρχές του 8ου αι. Για το λόγο αυτό τα τελευταία χρόνια η έρευνα τείνει να χρονολογήσει την πιο σημαντική αλλαγή που σχετίζεται με τα θέματα, την αντικατάσταση της παλαιάς, επαρχιακής δομής με τη νέα δομή των θεμάτων, στον 8ο αι. (μέσα ή τέλη 8ου αι.). Μάλιστα ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζονται ιστορικά τα θέματα δείχνει αφενός ότι η μεταρρύθμιση δεν ήταν μία μεγάλη, καθολική μεταρρύθμιση όπως υποστηριζόταν μέχρι πρόσφατα, αλλά εφαρμόστηκε σταδιακά σε διαφορετικές περιοχές της αυτοκρατορίας, στην δε περίπτωση των βαλκανικών επαρχιών ακολουθεί την ανασυγκρότηση της βυζαντινής κυριαρχίας μετά την διάλυση του διοικητικού πλέγματος που επέφερε η διείσδυση των Σλάβων.
Η πλήρης ανάπτυξη των θεμάτων παρατηρείται στον 9ο και 10ο αι. Σε αυτή την περίοδο, χωρίς να υπάρχει καμία αμφιβολία, τα θέματα αποτέλεσαν γεωγραφικές περιφέρειες συγκεκριμένα οριοθετημένες, από τις οποίες στρατολογούνταν τα αντίστοιχα στρατεύματα, και οι οποίες στην έκτασή τους δεν είχαν καμία σχέση με τις παλαιότερες επαρχίες του υστερορωμαϊκού κράτους –ένα νέο επαρχιακό διοικητικό σύστημα έχει αντικαταστήσει πλήρως το παλαιότερο. Τόσο τα στρατεύματα όσο και οι νέες περιφέρειες διοικούνταν από έναν στρατηγό, ο οποίος, εκτός από τις στρατιωτικές αρμοδιότητες, διέθετε και πολιτικές εξουσίες (οικονομική και δικαστική αρμοδιότητα με τη συνδρομή υπαλλήλων της κεντρικής διοίκησης, επί των οποίων ανθρώπων και επί του αντικειμένου τους ασκεί τουλάχιστον εποπτεία). Βασικό χαρακτηριστικό του θεσμού των θεμάτων αποτέλεσε η σύνδεση της υποχρέωσης στράτευσης με την ιδιοκτησία, δηλαδή με την κατοχή γης, τα έσοδα της οποίας κάλυπταν τα έξοδα του εξοπλισμού και της στράτευσης των στρατιωτών. Για την εξέλιξη αυτή, που αποτελεί ανατροπή του παλαιότερου καθεστώτος της πρωτοβυζαντινής εποχής και αναμφίβολα ενισχύει το κοινωνικό προφίλ των στρατιωτών στο μέσο Βυζάντιο, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς την χρονολόγησή της, αλλά φαίνεται πιθανότερο πως υπήρξαν στάδια σε αυτή που προϋποθέτουν την μετατροπή της στρατιωτικής υπηρεσίας σε κληρονομική και την σύνδεσή της με τη γη. Η εξέλιξη πιθανώς ξεκινά ήδη τον 7ο αι. και διαφορετικά στάδια ανιχνεύονται σε νομικές και αφηγηματικές πηγές της μέσης βυζαντινής περιόδου.
Η προέλευση του μεσοβυζαντινού στρατού από τον πρωτοβυζαντινό είναι προφανής, καθώς αρχικά μαρτυρείται ο στρατός του Οψικίου (Obsequium) - που αποτελεί την εξέλιξη του στρατού των praesentales -, των Αρμενιακών και των Ανατολικών, καθώς και ο στρατός της Θράκης και η ναυτική μονάδα του 7ου αι., οι Καραβησιάνοι (ο στρατός του Ιλλυρικού έχει στο μεταξύ εξαφανιστεί). Στη συνέχεια όμως δημιουργούνται περισσότερα θέματα, της Σικελίας, της Ελλάδος, των Θρακησίων, των Κιβυρραιωτών, που αντικατέστησε τη μονάδα των Καραβησιάνων επί Λέοντος Γ΄, των Βουκελλαρίων (δυτική και βόρεια Μικρά Ασία), της Θεσσαλονίκης, της Μακεδονίας, της Πελοποννήσου, της Κεφαλληνίας. Τον 9ο αι. οι μεγάλες περιφέρειες τεμαχίζονται με την δημιουργία περισσότερων μονάδων, τόσο στον μικρασιατικό (από τα τέλη του 9ου αι. ακολουθεί την κατάκτηση εδαφών στα ανατολικά) όσο και στον βαλκανικό κορμό.
Στην ιεραρχία διατηρείται η παράδοση, και έτσι στην κορυφή έρχεται το θέμα των Ανατολικών λόγω αρχαιότητας (εφόσον προέρχεται από την στρατιά του magister militum per Orientem) και ακολουθούν τα υπόλοιπα στρατεύματα. Η αναδιοργάνωση των Σχολών (μέσα 8ου αι.) και η αναβάθμισή τους σε κύρια δύναμη κρούσης στο Βυζάντιο (τα λεγόμενα τάγματα) σήμανε την μικρή ιεραρχική υποβάθμιση των θεματικών στρατευμάτων, καθώς ο δομέστικος των Σχολών παρεμβλήθηκε υψηλά στην παλατινή ιεραρχία μεταξύ του στρατηγού των Ανατολικών και των άλλων στρατηγών. Συνολικά, τα στρατεύματα της αυτοκρατορίας αποτελούσαν υπολογίσιμη πολιτική δύναμη και μοχλό πίεσης για οποιαδήποτε κυβέρνηση του μέσου Βυζαντίου. Οι στρατηγοί ήταν πολύ ισχυροί αξιωματούχοι και κάποιοι από αυτούς κατάφεραν να ανέβουν στο θρόνο εξαιτίας της δύναμης του θεματικού στρατού (Λέων Γ΄, Λέων Ε΄), ενώ άλλοι απείλησαν πολύ σοβαρά την κεντρική εξουσία (Αρτάβασδος, Βαρδάνης ο Τούρκος κ.α.).